“World Timbres Mixture”
Instrumentu klasiko “live” eta digitalizatutako herri tradizioen musikatresnekin eraikitako unibertso akustikoa.
INA / GRM (2016/2017, Radio France-Paris) estudioetan José Luis Campana eta Isabel Urrutiak herri tradizioetako instrumentuen eta orkestra klasikoaren tinbreen fusioari buruz egindako ikerketa.
JL.Campanaren “Mixing up”, sei instrumentu klasiko “live” eta 29 herri tradizioen instrumentu audio-euskarrian, Frantziako Kultura Ministerioak agindutakoa eta I.Urrutiaren “Etorkiz eta izatez”, hirukote “live” eta 27 herri tradizioen instrumentu audio euskarrian, Eusko Jaurlaritzako Kultura Sailaren laguntzarekin konposatutako lanean aplikatutako ikerketa.
“Orkestra-paleta berri bat”
Tinbreari buruzko musika ikerketa hau José Luis Campanak eta Isabel Urrutia konpositoreek egin dute.
HERRI INSTRUMENTUEN TIMBREEN “SAMPLEAK”
Zuzenean jo zezaketen munduko leku ezberdinetako instrumentista kopuru esanguratsu bat batzea ezinezkoa zela eta, tinbreen laginak audio euskarrian erabiltzea erabaki genuen, aukeratutako instrumentuak irudikatzeko.
Lehenik eta behin herri tradizioetako instrumentuen tinbreen laginak aukeratzen ditugu. Internetetik, CDetatik eta soinu bankuetatik hartu genituen.
Internetetik hautatutako laginak prozesatu behar izan genituen haien kalitatea hobetzeko. Guztientzako antzeko “irabazi” (bolumen) maila egin genuen. Lagin batzuek puzkak, bizkarroiak… zituzten eta garbitu egin behar izan ziren. Baina ez genuen inolako soinu-eraldaketa tratamendurik egin programa informatikoen bidez.
Ondoren, iraupena egokitu zen nota luzeak lortzeko, hamar segundo ingurukoak.
Soinuaren inguratzailea (ADSR) ere landu zen: erasoa, iraupena eta amaiera.
ZUTABEEN ETA ERREGISTROEN ORDENATUKO TINBREAK.
Ableton Live programan tinbreak definitu genituen zutabeetan jarriz eta erregistroen arabera antolatuta, grabetik agudoetaraino, erregistro bakoitzari kolore ezberdin bat jarriz.
Instrumentu bakoitzaren jatorrizko erregistroetatik abiatuta, soinu osagarri batzuk aukeratu genituen altu edo baxurantz, betiere aukeratutako instrumentuaren jatorrizko soinua desitxuratzen ez bazuten.
Instrumentu klasikoekin gertatzen denarekin inspiratu ginen, non instrumentu bereko familiak dauden, adibidez, klarineteen familia.
LERRO ETA AKORDE MELODIKOAK
Ableton Live programan aldi berean tinbre ezberdineko nota desberdinak entzun ditzakegu, hau da, tinbre ezberdinekin egindako akordeak entzun ditzakegu. Lerro melodiko bat entzun nahi badugu, lehenik teklatuak ezagutzen duen piano-timbre batekin jotzen dugu eta gero nahi dugun herri-tradizioaren tinbrea esleitzen diogu.
Erritmo ezberdineko ahotsen polifonia bat egiteko, lerro melodiko bakoitza banan-banan grabatu eta lerro guztiak denboran gainjarri beharko genituzke.
(Kontuan izan teklatuak MIDI kodean soinuak bidaltzen dituela ordenagailura eta hainbat dinamikatan grabatutako tinbre klasikoak dituela, baina bere fabrikatzaileak ez duela prestatu herri tradizioetako instrumentuen tinbreak eta dinamikak ezagutzeko).
TINBREEN DINAMIKA
Eraikitzaileak programatutako teklatuaren sampleraren tinbre klasikoek ez bezala, ahozko tradizioko instrumentu baten tinbrea jotzen genuenean, dinamika bakarra genuen.
Gure lana errazteko tresna herrikoi guztiek dinamika berdina izan zuten teklatuan jotzen genituenean, mezzofortea bakarrik, eta geroago, Ableton Live saioetan dinamika banaka egin genuen, inguratzaileekin egin genuen bezala: “ataque” deiturikoa, bibratoak, legatoak, artikulazioak…
SOINU-LAGINEN UHIN FORMA ETA HAIEN AUKERAK
«Sampler»-ak laginak prozesatzeko aukera ematen digu.
Ableton Live sampler-an “leiho” bat dugu, non soinuaren “uhin forma” ikusten dugun, eta horrek manipulatzeko aukera ematen digu.
Adibidez, aukeratutako tinbrearen laginaren iraupena erabaki dezakegu, ligadurak egin ditzakegu, notak apur bat gainjarriz…
Audio programak egiten dituzten automatizazioekin ere lan egiten dugu eta glissandoak, bibratoak… Bibratoak egiteko osziladoreak erabiltzen ditugu (uhin forma bat dugu eta bibrato oso azkar eta motel bat lortzeko nahi dugun abiadura esleitzen diogu . ..).
Honek instrumentu klasikoetarako idazkera garaikidearekin du zerikusia. Instrumentu hauentzako efektuak idazten ditugunean, ez dute hasiera batean pentsatutakoak bezalako soinurik ematen. Adibidez, flatterzunge bat jartzen badugu, edo haize instrumentuetan ahotsa erabiltzen badugu…
Instrumentu klasikoen anplifikazioarekin ere “instrumentuaren intimitatea” deritzona jabetzen da. Esate baterako, soka baten gaineko «gratter» efektua, arkua legno battutoarekin arruntetik zubiaren atzealdera mugituz…
TRESNAK BIRTUALAK ETA «SAMPLEAK»
Audio denda batean instrumentu birtual bat erosten dugunean, mikrofono askorekin grabatutako instrumentua da, bere gama osoan, eraso, artikulazio eta abar ezberdinekin.
Herri tradizio musikatresnen “sample”-ei esker, hogeita hamabost instrumentu birtual inguru genituen gure orkestra paletarako.
JATORRIZKO TRESNEN SOINUAK GRABATUAK (UHIN SINUSOIDEAK)
Iraganean, instrumentuak sintesi bidez birsortzen ziren. Gure soinuak sintesi bidez egin nahi bagenitu, lehenik eta behin instrumentu bakoitzaren espektroa aztertu beharko genuke, partzialek zer energia duten jakin beharko genuke… lan informatiko izugarria izango litzateke emaitza optimoa bermatu gabe.
ORKESTAZIOA ETA BERE SOINUAREN EMAITZAK. MUSIKA AKUSTIKOARI APLIKATUTAKO “MAO” TEKNIKAK
Batzuetan, instrumentuen nahasketak ordenagailu-programek prozesatutako musika bezalako soinuak nahasten dituzte, nahiz eta inolako soinu-eraldaketarik egon.
Hau orkestrazio, dinamika, erresonantzia… lanari zor zaio, hurbileko noten artean harmonikoen marruskadura sortzen duena. Musika instrumentalean aplikatutako MAO (Computer Aided Music) tekniken aplikazioa da. (XX. mendeko errepertorio klasikoan, orkestrako edo ganberako lanetan, jada entzun ditugu mota honetako lanak inolako eraldaketa elektronikorik gabe)
HERRI TRADIZIOEN TRESNEN AFINAZIOA SISTEMA TENPERATUAN. EMAITZA EZ TENPERATUAK.
Folk tradizioko instrumentu guztiak tonu tenperatuetara sintonizatu ziren (ikus Ableton Live pantaila zutabeekin eta tonuekin).
Baina, bistan denez, glissandis egiten ditugunean eta bibratoetarako osziladoreak erabiltzen ditugunean, tenperatu gabeko maiztasunak sortzen dira. Gauza bera gertatzen da noten armonikoak igurzten dituztenean eta batzuetan, tinbreak elkarren artean konbinatuz.
Batzuetan “kolore-paleta” bat erabili dugu, non nota bakar batek bi, hiru edo lau tinbre ezberdin izan ditzake dinamika ezberdinekin, soinu elektroakustikoak sortuz. Entzutera ohituta ez gauden tinbreen “nahasketak” dira
PARTITURAREN KOPIA SIBELIUSEN, MIDI SYSTEM ETA ABLETON LIVE PROGRAMA.
Partitura Sibelius programan kopiatzen da. Hortik aurrera, melodia lerro bat MIDI gisa esportatu eta Ableton Live-ra eraman daiteke (ikus Ableton Live pantailako argazkiak).
Garrantzitsua da kopiatzaileak pistak ondo izendatzea. Sibeliusen aukera bat dago, “hobespenak” atalean. Egokiena eta lan egiteko errazena da polifoniaren ahots bakoitza partituraren pentagrama batean egotea dagokion instrumentuaren izena duena, partitura klasiko batean bezala.
AKORDEAK IDAZTEA
Akorde batek tinbre bakarra badu, ez litzateke arazorik izango hainbat nota pentagrama bakarrean idazten direlako, adibidez, akorde bat Kenek bakarrik jotzen badu, Isabel Urrutiaren “Etorkiz eta izatez” partituran bezala.
Arazoa sortzen da akorde batean nota bakoitzak tinbre ezberdina badu. Ondoren, pentagrama desberdinak erabili behar dira.
IDAZKERA PROPORTZIONALA
Sibelius programak ez du notazio proportzionala ezagutzen. Hori dela eta, musika pianoan grabatzea beharrezkoa izango litzateke, hau da, MIDI fitxategiak egitea (Midi teklatuaren eta ordenagailuaren arteko informazio-protokoloa da 0 eta 1 arteko zenbakiek erregulatuta).
Musika grabatuz, piano soinu birtual bat lortzen duzu, dinamika guztiekin, etab. Ondoren, partituran grabatutako piano artxiboak haien lekuan jarri behar dira. Gero pianoaren soinua isildu eta nahi den tinbrea esleitzen da, adibidez: oud, n’goni, jubus, etab.
NOTA ETA ERRITMOEKIN IDATZITAKO PARTITURA
Sibelius fitxategiak Midira esportatuko direnez, onena da partiturak notak eta erritmoak soilik dituela, ez dagoela ez dinamikarik, ez artikulaziorik, ez ligatzerik… Horrela, MIDIra iristen den informazioa argiagoa da. (Adibidez, isilune batera doazen ligadurak badaude, erresonantziaren adierazgarri gisa, MIDIak ez du informazioa “ulertzen” eta soinuak jotzen jarraitzen duela pentsatzen du).
TINBRE KOPURUA ETA BERE KORESPONDENTZIA PISTA KOPUREAN
Tinbre kopurua Ableton Live-ko pista kopuruari dagokio.
Polifoniaren ahots bakarra badugu, baina hiru tinbre ezberdin nahasten baditugu, hirutan biderkatzen dugu, hau da, hiru pista ezberdin ireki behar ditugu, instrumentu bakoitzeko bat, nahiz eta hirurak batera jo.
Horrela, instrumentu bakoitzaren dinamika banaka mugi dezakegu, eta tinbre-trantsizioak egin ditzakegu, banakako tinbreen “dosifikazioa”, eta abar.
Tinbre bakarreko dinamika bakarra duen akorde bakarraren kasuan, pentagrama bakarrean hainbat nota idatz litezke eta pista bakarra izango litzateke.
DINAMIKA MODELATZEA. PRO-TOOLS ETA AUDIO TRATAMENDUA
Dinamika banaka modelatzeko, tinbre berdina bada ere, beharrezkoa da ahots bakoitza pista bakarrean edo pentagrama batean egotea.
Hori dela eta, José Luis Campanaren “Mixing up” lanean ehun eta hirurogei pista independente baino gehiago izan ditugu, MIDI informazioarekin. Ondoren, audiora joatean, tinbreak taldekatu eta “bounce” egiten ditugu, behin parametro guztiak egiaztatuta (dinamika, ligadurak, artikulazioak, bibratoak, etab.). Nahasketa orokorrean dinamikak alda daitezke.
Laburbilduz, tinbre bakoitza MIDItik AUDIOra pasatzen da tinbre bereko instrumentuen “bounce” eginez. Hurrengo urratsa Pro-tools-era joatea da, audioa nahasteko. Orain reberberazioa eta abar jar ditzakegu, hau da, ohiko audioaren tratamendu guztia egin dezakegu.
SOINUAREN BEHIN BETIKO ESPAZIOA JARTZEA
Hurrengo urratsa soinuaren espazializazioa da, hau da, kontzertuaren unean bozgorailuetan instrumentuak nola banatzen diren. Tinbreak lau edo zortzi kanaletan banatzen ditugu eta behin betiko audio euskarria konpontzen dugu. Tinbreak ez dira bozgorailu batetik bestera mugitzen, musika elektro-akustikoan bezala.
Alegia, herri tradizioko tresnen tinbreak, bozgorailuetatik entzuten direnak, ez dira lekuz aldatzen, orkestra klasikoan instrumentuak ez lirakete lekuz aldatuko obra bat interpretatzerakoan.
Gure helburu nagusia munduko instrumentu akustikoen orkestra berri bat birsortzea da, non Mendebaldeko Europako tradizio klasikoaren musikatresnak munduko herrialdeetako herri-tradizioen instrumentuekin bat egiten duten, gure ganbara eta orkestrarako musikarentzat soinu berri bat sortuz.